Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (ΠΔΣ)

Τα σχήματα αποτελούν λειτουργικές αναπαραστάσεις του περιβάλλοντος του παιδιού, που αναπτύσσουν όμως δυσλειτουργία καθώς το παιδί μεγαλώνει. Εκφράζουν ανεκπλήρωτες πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες για ασφαλείς δεσμούς (ασφάλεια, σταθερές σχέσεις, φροντίδα και αποδοχή) με τους σημαντικούς άλλους, και αποτελούν παράγοντα της ανθρώπινης επιθυμίας για συνέπεια. Έτσι, αγωνίζονται να επιβιώσουν, παίζοντας ένα σημαντικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα σκέφτονται, αισθάνονται, πράττουν και σχετίζονται με τους άλλους. Τα σχήματα αρχίζουν από την παιδική ηλικία ή την εφηβεία και εκφράζονται ως ρεαλιστικές  αναπαραστάσεις (βιώματα) του περιβάλλοντος που μεγαλώνει το παιδί. Αυτά πυροδοτούνται ασυνείδητα, όταν το άτομο έρχεται σε αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους, που θυμίζουν το περιβάλλον της παιδικής ηλικίας στο οποίο δημιουργήθηκαν. Έτσι, τα ΠΔΣ  αναπαράγονται και στην ενήλικη ζωή, έστω και αν ο φόβος της απειλής (αρνητικά βιώματα) είναι πλέον μετατοπισμένος. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, οι αντιλήψεις για τους άλλους ανθρώπους να είναι πλέον διαστρεβλωμένες και ανακριβείς.

Ψυχοφυσιολογική αντίδραση στο άγχος και δυσλειτουργικοί τρόποι αντιμετώπισης των Σχημάτων

Η αντίδραση στο άγχος είναι μια φυσιολογική βιολογική αντίδραση στην απειλή. Στην αντίληψη του κινδύνου το σώμα παράγει αδρεναλίνη για να ανταποκριθούμε στις καταστάσεις κινδύνου. Οι αντιδράσεις στην αντιλαμβανόμενη απειλή είναι η «πάλη» (άμεση πρόκληση του φόβου), ή η «φυγή» (αποφυγή ή απόδραση του φόβου) ή το «πάγωμα» (σωματική ή διανοητική αδράνεια). Όταν αντιμετωπίζουμε ένα αντιλαμβανόμενο κίνδυνο βιώνουμε το συναίσθημα του φόβου και το μυαλό και το σώμα μας βρίσκονται σε ετοιμότητα να τον διαχειριστούν. Βάση αυτού, το μυαλό σκέπτεται το χειρότερο σενάριο και το σώμα ως άμυνα προετοιμάζεται να τον αντιμετωπίσει. Ως συνέπεια για την παροχή περισσότερου οξυγόνου, η αναπνοή αυξάνεται, οι καρδιακοί χτύποι επιταχύνονται, διοχετεύοντας περισσότερο οξυγόνο σε σημαντικούς μυς. Κατά τη διαδικασία αυτή ενεργοποιούνται και οι ιδρωτοποιοί αδένες προκειμένου το αίμα να διοχετευτεί σε περιοχές που κρίνεται απαραίτητο (π.χ. μυς). Κάτι που μπορεί να προκαλέσει δυσφορία σε αυτόν που βιώνει αυτή την κατάσταση.

Οι βασικές αντιδράσεις όλων των οργανισμών στην απειλή αντιστοιχούν σε τρεις τρόπους αντιμετώπισης των Σχημάτων, οι οποίοι είναι: η υπεραναπλήρωση, η αποφυγή και η παράδοση. Η μάχη αντιπροσωπεύει την υπεραναπλήρωση, η φυγή την αποφυγή και η υποταγή την παράδοση στο Σχήμα.

Στο πλαίσιο των βιωμάτων της παιδικής ηλικίας ένα ΠΔΣ αντιπροσωπεύει την παρουσία μιας απειλής. Απειλή θεωρείται η αστάθεια σε μια από τις βασικές πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού:

• Για ασφαλή δεσμό με τους σημαντικούς άλλους
• Για αυτονομία, ικανότητα και αίσθηση ταυτότητας
• Για ελεύθερη αυτοέκφραση των συναισθηματικών αναγκών
• Για αυθορμητισμό και παιχνίδι
• Για ρεαλιστικά όρια και αυτοέλεγχο

Η απειλή εμπεριέχει τον φόβο της έκφρασης των συναισθημάτων που επιτάσσει το σχήμα. Έτσι, όταν το παιδί βιώνει την απειλή, μπορεί να αντιδράσει με ένα συνδυασμό αυτών των τριών στρατηγικών αντιμετώπισης, δηλαδή μπορεί να παραδοθεί, να αποφύγει ή να υπεραναπληρώσει την δυσλειτουργία του ΠΔΣ. Αυτοί οι μηχανισμοί αντίδρασης λειτουργούν έξω από την συνειδητότητα, οπότε είναι ασυνείδητες διεργασίες προστασίας από την απειλή. Σε κάθε δεδομένη κατάσταση το παιδί θα χρησιμοποιήσει μόνο έναν από αυτούς, αλλά μπορεί σε διαφορετικές καταστάσεις ή με διαφορετικά σχήματα, να εκφραστούν διαφορετικοί τρόποι αντιμετώπισης

Παράδοση στο Σχήμα

Όταν τα άτομα παραδίδονται σε ένα σχήμα, υποκύπτουν σε αυτό, με αποτέλεσμα να μην κάνουν προσπάθειες να το αποφύγουν ή να το αντιπαλέψουν. Αποδέχονται ότι αυτό ισχύει, νιώθοντας το συναισθηματικό πόνο που το σχήμα επιφέρει και λειτουργώντας με συμπεριφορές που το επιβεβαιώνουν. Το άτομο όταν λειτουργεί με παράδοση επαναλαμβάνει τα μοτίβα συμπεριφοράς που προέρχονται από το σχήμα, και έτσι ως ενήλικές συνεχίζουν να ξαναζούν τα παιδικά βιώματα που το δημιούργησαν. Όταν το σχήμα πυροδοτείται από εξωτερικά ερεθίσματα οι αντιδράσεις είναι δυσανάλογες των καταστάσεων και τα συναισθήματα βιώνονται απολύτως συνειδητά. Στην συμπεριφορά, επιλέγουν συντρόφους που είναι πολύ πιθανόν να τους αντιμετωπίσουν όπως τους αντιμετώπιζε και ο παραβατικός γονέας. Για παράδειγμα, η επιλογή συναισθηματικά στερητικού συντρόφου με την  έκφραση παθητικής συμπεριφοράς σε ένα συναισθηματικά μη διαθέσιμο σύντροφο, που δεν του ζητά να καλύψει τις ανάγκες του.

Αποφυγή του Σχήματος

Η αποφυγή χρησιμοποιείται σαν στρατηγική αντιμετώπισης όταν το άτομο δεν θέλει  να έρθει αντιμέτωπο με το σχήμα. Έτσι, οι σκέψεις, οι εικόνες και τα συναισθήματα που συνδέονται με το σχήμα μπλοκάρονται αντανακλαστικά όταν πάνε να βγουν στην επιφάνεια. Άτομα που συμπεριφέρονται με αποφυγές μπορεί για παράδειγμα να πίνουν υπερβολικά, να παίρνουν ουσίες, να καθαρίζουν με καταναγκασμό, να αναζητούν διέγερση ή να αποσπώνται με την εργασιομανία. Επίσης, στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους, μπορεί να αποφεύγουν στενές σχέσεις ή την πρόκληση καταστάσεων που θα ενεργοποιήσουν το σχήμα.

Υπεραναπλήρωση του Σχήματος

Στην υπεραναπλήρωση τα άτομα σκέφτονται, συμπεριφέρονται και αισθάνονται πηγαίνοντας ενάντια σε αυτό που ορίζει το σχήμα. Έτσι, πολεμούν το σχήμα σαν να είναι αληθινό το αντίθετό του, προσπαθώντας να είναι όσο το δυνατόν πιο διαφορετικοί από ότι ήταν ως παιδιά, όταν αποκτήθηκε το σχήμα. Για παράδειγμα, αν ένιωθαν ανίκανοι μη χρήσιμοι ως παιδιά, ως ενήλικες καταβάλουν υπέρμετρα προσπάθειες να είναι τέλειοι. Αν ένιωθαν υποταγμένοι σαν παιδιά, ως ενήλικες αψηφούν τους πάντες χωρίς να τους υπολογίζουν. Αν βίωναν ως παιδιά τον έλεγχο, σαν ενήλικες προσπαθούν να ελέγχουν τους άλλους ή απορρίπτουν την επιρροή από τους άλλους. Έτσι, η αντιμετώπιση του σχήματος εκφράζεται σαν μια φαινομενικά υγιή αντίδραση, αφού εκδηλώνεται αυτοπεποίθηση και σιγουριά. Η αντεπίθεση σε ένα σχήμα, όταν εκφράζεται με υγιή τρόπο, η επακόλουθη συμπεριφορά προσδιορίζεται ως ανάλογη της κατάστασης και είναι πιθανόν ότι θα οδηγήσει σε μια επιθυμητή έκβαση, αφού λαμβάνονται υπόψιν και τα συναισθήματα των άλλων. Στην πραγματικότητα όμως, τα άτομα που υπεραναπληρώνουν, όσο τέλεια και να προσπαθούν να είναι, είναι σίγουρο ότι σε κάτι θα αποτύχουν τελικά. Όταν συμβαίνει αυτό, δεν γνωρίζουν πώς να βελτιώνονται και να διδάσκονται μέσα από τα λάθη τους και πώς να διαχειρίζονται την αποτυχία εποικοδομητικά. Έτσι, όταν βιώνουν ισχυρά εμπόδια η ικανότητα υπεραναπλήρωσης καταρρέει και εμφανίζεται κλινική κατάθλιψη, ενώ το δυσλειτουργικό σχήμα βγαίνει στην επιφάνεια με πολύ έντονο συναισθηματικό φορτίο. 

Φαύλος κύκλος διατήρησης της προβληματικής συμπεριφοράς και στόχοι θεραπευτικής παρέμβασης

Το κλειδί  για τη θεραπεία και τη διαχείριση των προβλημάτων σε όλο το φάσμα των ψυχικών διαταραχών, είναι ο εντοπισμός των φαύλων κύκλων διατήρησης της προβληματικής συμπεριφοράς, που ερμηνεύουν την διαιώνιση τους. Το κοινό σημείο στη διατήρηση της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς είναι ότι ο θεραπευόμενος αντιλαμβάνεται απειλή ή κίνδυνο, ως αντίδραση σε ένα εσωτερικό ή εξωτερικό εκλυτικό παράγοντα. Έτσι, είτε εξάγει ένα καταστροφικό συμπέρασμα (κάτι κακό έχει συμβεί με καταστροφικές συνέπειες για το μέλλον), είτε κάνει μια καταστροφική πρόβλεψη ότι κάτι κακό θα συμβεί στο μέλλον.

Ένα εσωτερικό ή εξωτερικό γεγονός (ερέθισμα) μπορεί να πυροδοτήσει μια αντιλαμβανόμενη απειλή (αυτόματη σκέψη ή γνωσία) και να ερμηνευτεί ως υπερβολική ή και ακατάλληλη. Έτσι το άτομο που βιώνει άγχος καταβάλει την καλύτερη δυνατή προσπάθεια να προστατευθεί από την απειλή. Αυτή η στρατηγική αντιμετώπισης (συμπεριφορά) που χρησιμοποιείται παρέχει μια βραχύχρονη ανακούφιση αλλά παράλληλα αποτυγχάνει να προκαλέσει/ αμφισβητήσει την πεποίθηση που σχετίζεται με το άγχος. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, το συναίσθημα του φόβου να παραμένει άθικτο και να είναι σε θέση να πυροδοτηθεί κάποια στιγμή αργότερα, δεδομένου ότι η αρχική πεποίθηση δεν αλλάζει.

Στόχος της θεραπείας είναι να χρησιμοποιηθούν οι κατάλληλες γνωσιακές και συμπεριφορικές στρατηγικές προκειμένου να αναγνωριστούν οι κύκλοι διατήρησης της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς.

Οι γνωσιακές τεχνικές βοηθούν τον πελάτη να αποστασιοποιηθεί από το πρόβλημα και να αναγνωρίσει μέσα από την θεραπεία τα στοιχεία εκείνα που συντηρούν τους φαύλους κύκλους διατήρησης της προβληματικής συμπεριφοράς. Με αυτόν τον τρόπο ο θεραπευόμενος στηρίζεται ώστε να αξιολογήσει και να αμφισβητήσει  την εγκυρότητα συγκεκριμένων τρόπων επεξεργασίας πληροφοριών, αφού τις επαναξιολογήσει ως μη βοηθητικές και ρεαλιστικές.

Οι συμπεριφορικές τεχνικές έχουν μεγάλη χρησιμότητα στην αντιμετώπιση της αποφυγής και μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως αυτοπαρατήρηση στον προγραμματισμό δραστηριοτήτων και στη σχεδίαση συμπεριφορικών πειραμάτων προκειμένου να αξιολογηθεί η εγκυρότητα των πεποιθήσεων του θεραπευόμενου.

Νέο πρότυπο διαχείρισης της συμπεριφοράς

Πηγές

Westbrook, D., Kennerley, H., & Kirk, J. (2011). An Introduction to Cognitive Behavior Therapy: Skills and Applications. (2nd ed.) Sage Publications Inc.

Young, J.E., Klosko, J., & Weishaar, M.E. (2022). Θεραπεία Σχημάτων: Ένας οδηγός για τον θεραπευτή. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.